330 LAT OSADNICTWA TATARSKIEGO NA ZIEMIACH POLSKI
1 grudnia br. z inicjatywy Starosty Bialskiego na cmentarzu tatarskim w Zastawku odbyło się uroczyste odsłonięcie tablicy pamiątkowej upamiętniającej 330 rocznicę nadania ziem tatarom w Lebiedziewie i Małaszewiczach przez Jana III Sobieskiego. W uroczystości oprócz fundatora tablicy Starosty Bialskiego Tadeusza Łazowskiego wzięli udział przedstawiciele władz lokalnych powiatu Bialskiego, miasta Terespol, gminy Terespol oraz przedstawiciele mniejszości tatarskiej w Polsce. Uroczysta akademia z tej okazji odbyła się w Zespole Szkół im. Wł. ST. Reymonta w Małaszewiczach.
REFERAT WYGŁOSZONY PRZEZ ROBERTA WIECZORKA
NAUCZYCIELA HISTORII W ZESPOLE SZKÓŁ IM. WŁ. ST. REMONTA W MAŁASZEWICZACH PODCZAS OBCHODÓW UROCZYSTOÅšCI.
Tatarzy - to grupa ludów tureckich wschodniej Europy i centralnej Azji. Tatarzy rozsiani są po ogromnych obszarach, głównie byłego ZSRR. Dzielą się na kilka grup będących często osobnymi narodami. Najliczniejsi są Tatarzy Kazańscy oraz Tatarzy Krymscy. Stanowili oni lud rządzący Chanatem Krymskim, to z tymi właśnie Tatarami walczyli Polacy w XVI-XVII wieku. Mniejsze grupy Tatarów zamieszkują również Syberię. Wszyscy Tatarzy są potomkami plemion tworzących Złotą Ordę. Społeczności tatarskie można obecnie spotkać między innymi w Polsce, na Litwie i Białorusi. W Polsce jej najliczniejszym skupiskiem jest Podlasie (w tym Białystok, gdzie żyje ich około dwóch tysięcy) . W Bohonikach i Kruszynianach na Białostocczyźnie oraz w Gdańsku znajdują się meczety Tatarów. Tatarzy często nazywani są błędnie Mongołami. Faktem jest, że współtworzyli oni Imperium Mongolskie Czyngis-chana, by po jego rozpadzie utworzyć Złotą Ordę.
Pierwsze kontakty Tatarów z Polską miały charakter zbrojnych najazdów. W 1241 r. wtargnęło na nasze ziemie około 20 tys. wojowników pod dowództwem Pordaja. W wojsku tym Mongołowie byli jedynymi oficerami, resztę stanowili przedstawiciele różnych ludów pochodzenia tureckiego, umownie nazywani Tatarami. Główne siły dowodzone przez Batu-Chana uderzyły w tym samym czasie na Węgry. Najeźdźcy posuwali się południowym pasem Polski łupiąc m.in. Sandomierz i Kraków. Zatrzymani zostali pod Legnicą przez Henryka Brodatego, który poległ bohatersko w tej przegranej bitwie. W XIII wieku miały miejsce jeszcze dwa inne najazdy, między innymi zostali pokonani pod Nowym Sączem przez Leszka Białego, natomiast w XIVwieku Kazimierz Wielki odniósł nad nimi szereg zwycięstw walcząc o Ruś Czerwoną.
Osadnictwo tatarskie na ziemiach polsko-litewskich przebiegało w dwóch etapach. Pierwszy etap to okres przybywania na ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego uchodźców ze Złotej Ordy. Panujący tam w latach 1312-1342 chan Uzbek przeprowadzając przymusową islamizację państwa, zmusił, poprzez to, do opuszczenia Złotej Ordy całych rodów tatarskich, chcących zachować swoją religię – szamanizm. Uchodźcy osiedlali się na terenach Rusi i Litwy.
Drugi etap osadnictwa tatarskiego na ziemiach Litwy datuje się na czasy panowania księcia Witolda (1392-1430). Witold, zainteresowany wzmocnieniem granicy litewsko-krzyżackiej, sprzyjał osadnictwu tatarskiemu, nadając mu charakter wojskowy. Zasadniczą przyczyną, dla której osadnicy tatarscy byli chętnie osiedlani na terenach Litwy i Polski, były ich zalety żołnierskie. Tatarzy osiedleni zostali przez książąt litewskich i królów polskich w dobrach książęcych, „hospodarskich” i obdarzeni wolnościami stanu rycerskiego później szlacheckiego w zamian za służbę wojskową.
Kolejna wzmianka o Tatarach pojawia się w historii Polski za panowania dynastii Jagiellonów, gdzie obok wojsk polskich i litewskich brali udział w zwycięskiej bitwie pod Grunwaldem.
Pomyślny stan, w jakim żyli Tatarzy za czasów Jagiellonów uległ pogorszeniu za Zygmunta III Wazy. Był to okres kontrreformacji i wojen religijnych w Europie, co odbiło się również na sytuacji wyznaniowej w Polsce. Potrzebą chwili stało się wówczas przeciwstawienie innowiercom: zabroniono stawiać nowe meczety, niszczono stare, pod karą śmierci zabroniono żenić się z chrześcijankami. Wzorem Europy Zachodniej nastąpił w Polsce okres prześladowań muzułmanów.
Z powodu biedy i złej sytuacji prawnej wyznawców islamu w Rzeczypospolitej Obojga Narodów kilka chorągwi w 1672 r. zbuntowało się i przeszło na stronę turecką. Wydarzenie to nazywa się w historiografii „buntem Lipków”. Lipkami nazywano Tatarów z Wołynia i Podola w XVII w. By pozyskać dla wojska polskiego rozgoryczonych Tatarów Jan III Sobieski w porozumieniu z Sejmem przywrócił Tatarom dawne prawa, a w zamian za zaległy żołd przyznawał ziemię. W zamian za służbę wojskową nadał on, bowiem Tatarom włości na terenach obecnej północno-wschodniej i wschodniej Polski. W 1679 r. Tatarzy z oddziałów rotmistrza Bogdana Kieńskiego, Gazy Sieleckiego i Olejowskiego otrzymali wsie Bohoniki, Drahla i Malowicze Górne. Rotmistrz Samuel Murza Korycki objął w posiadanie wsie Lebiedziew i Małaszewicze w ekonomii brzeskiej oraz kilka wsi w ekonomii kobryńskiej. Rotmistrz Daniel Szabłowski z kompanią osiadł także w Małaszewiczach, zaś rotmistrz Romanowski w Studziance, wsi położonej w kluczu łomaskim. Osadnictwo tatarskie kontynuowali królowie sascy. W zamian za włości Tatarzy zwolnieni byli od czynszów, a płacili jedynie podatki uchwalone przez sejm dla szlachty.
Byli niestety słabymi gospodarzami, bardziej pociągały ich działania wojenne, w których zdecydowanie lepiej się czuli. W czasach panowania ostatniego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego Tatarzy kolejny raz dali dowód swej gotowości do poświęceń dla dobra RP. Brali oni udział w konfederacji barskiej oraz w wojnie 1792r.z Rosją. Korpusem armii polskiej dowodził tatarski generał Józef Bielak. Tatarzy uczestniczyli w wielu walkach podczas powstania kościuszkowskiego z 1794 r., walczyli u boku Napoleona i we wszystkich powstaniach w okresie niewoli narodowej. Swój udział mieli także podczas wojny polsko-bolszewickiej w 1920 r. W walkach uczestniczył Tatarski Pułk Ułanów im. Mustafy Achmatowicza, nazywany pospolicie jazdą tatarską. W 1939 r. w kampanii wrześniowej bohaterskie walki toczył szwadron tatarski, 13 Pułku Ułanów Wileńskich dowodzony przez rotmistrza Aleksandra Jeljasiewicza. Na przestrzeni trzech stuleci „Tatarzy bialscy” mieszkali w miejscowościach położonych w pobliżu Studzianki:jak Lebiedzew - Zastawek, Koszoły, Ortel, Dąbrowica, Połoski, Małaszewicze, Piszczac, Bokinka, Wólka Kościeniewicka. Stworzyli oni liczną społeczność skupioną wokół Parafii Muzułmańskiej w Studziance. Studzianka stanowiła główne gniazdo tatarskie w rejonie bialskim gdzie mieszkało ponad 20 rodów tatarskich. Przetrwali oni ponad 200 lat dzięki temu, że jednoczyła ich religia i jedyny w okolicy meczet - w, który grupował lokalną społeczność tatarską.( należy tutaj wspomnieć, że wspomniany meczet w Studziance spalili wycofujący się kozacy w 1915 roku) Tatarzy polscy są wyznawcami obrządku sunnickiego, obejmującego większość wyznawców Islamu na świecie. Jednakże oddalenie i praktyczny brak kontaktów przez kilka stuleci z centrami muzułmańskimi spowodował wprowadzenie do praktyk religijnych i przeniknięcie do obrzędowości i tradycji wielu pierwiastków chrześcijańskich.
Do czasów współczesnych po społeczności tatarskiej pozostały nieliczne źródła archiwalne, wspomnienia pojawiające się coraz rzadziej w komunikacji wśród miejscowej ludności. Jednak jednymi z piękniejszych pozostałości po Tatarach na naszym terenie są dwa nieczynne już mizary w Studziance oraz Zastawku koło Lebiedziewa. Trzeci mizar w Małaszewiczach Małych lub Dużych) nie dotrwał do naszych czasów, dowiadujemy się o nim jedynie z testamentu majora Samuela Józefowicza z 1812 roku. O ile nekropolia studziańska oparła się „zębowi czasu” , o tyle ta w Zastawku przetrwała w formie szczątkowej.
Nekropolia w Zastawku założona została po 1679 roku, czyli po osiedleniu się Tatarów litewsko-polskich(tzw. Lipków) w Lebiedziewie. Na cmentarzu tym byli chowani Tatarzy zamieszkujący Lebiedziew, Małaszewicze Małe i Duże i Michalków. Należeli oni do parafii muzułmańskiej, która znajdowała się w Studziance. Jedna z pierwszych wzmianek na temat mizaru w Zastawku pochodzi z testamentu porucznika Abrahama Koryckiego z 3 stycznia 1811 roku. Prosi on w nim, aby pochować go na „ mogiłkach Lebiedziowskich”.
Niestety, od momentu wybuchu II wojny światowej mizar w Zastawku ulegał powolnej, niemal całkowitej dewastacji. Pierwszymi, którzy sprofanowali cmentarz, byli Niemcy. Krótko przed atakiem na ZSRR, intensywnie budowali oni szosy na terenach położonych nad Bugiem. Do tego celu używali oprócz macew z kirkutów, również nagrobków z mizaru w Zastawku. Mizar w Zastawku zachował się stanie szczątkowym. W przeszłości nie posiadał on ogrodzenia, gdyż Tatarzy uważali, że zmarłych nie powinno się izolować od społeczeństwa żywych. Zachowało się na nim 53 kamienie nagrobne z XVIII-XX w. Część z nich posiada czytelne inskrypcje. Układ nagrobków jest niewyraźny, chociaż zauważyć można, że w przeszłości mogiły były uszeregowane w równoległe rzędy, tzw. saffy. Wzorowane one były na rytualnym szyku muzułmanów, podczas wykonywania modlitwy w meczecie.
Na niektórych nagrobkach wyryte są półksiężyce z gwiazdą, symbol religii muzułmańskiej – islamu. Poniżej występuje czasami stosowny cytat ze świętej księgi Koranu, w języku arabskim oraz dane o zmarłym (np. data śmierci – wg. kalendarza chrześcijańskiego; stopień wojskowy). Na najstarszych nagrobkach nie ma półksiężyca i gwiazdy oraz wersetów arabskich. Półksiężyce zaczynają pojawiać się dopiero na szlifowanych pomnikach z końca XIX w. Natomiast nagrobki z przełomu XIX i XX w. posiadają inskrypcje w języku rosyjskim , albowiem zgodnie z zarządzeniem władz carskich, nie wolno było wówczas używać języka polskiego, nawet na cmentarzu. Wielkość nagrobka oraz bogactwo jego epitafium, zależały od zamożności rodziny zmarłego. Biedniejsi mają na swoich nagrobkach zwykłe nieociosane kamienie polne z napisami, natomiast zamożniejsi oszlifowane kamienie z ozdobną i staranną ornamentyką arabską. Do I poł. XIX w. występują kamienie nagrobne. Następnie w I poł. XIX w. pojawiają się kamienie , o starannej obróbce i lakiernictwie.
Na szczególną uwagę zwraca nagrobek z XVIII w., a mianowicie mogiła pułkownika Samuela Murzy Koryckiego zm. w 1704 r. Uczestnika wojen z Rosją, Turcją i Szwecją. W 1672 r. był jednym z przywódców zbuntowanych Tatarów (tzw. bunt Lipków). To on otrzymał od Jana III Sobieskiego ziemie: w Lebiedziewie i Małaszewiczach. Jednocześnie jest to jeden z najstarszych nagrobków muzułmański w Polsce.
Z I poł XIX w. pochodzi m. in. nagrobek Jakuba Tarak-Murzy Buczackiego (ok. 1745-1838), jednego z najbardziej znanych Tatarów. Buczacki był dziedzicem Małaszewicz Małych, Lebiedziewa i Michalkowa .Należy tutaj nadmienić że jako jedyny muzułmanin z płd. Podlasia, odbył pod koniec XVIII w. pielgrzymkę do Mekki. W latach 1818-1822 Buczacki sprawował mandat posła na Sejm Królestwa Polskiego. Wśród społeczności powiatu bialskiego, Buczacki był bardzo szanowanym człowiekiem. Miejscowa ludność darzyła go dużym zaufaniem, o czym świadczy jego wieloletnie sprawowanie obowiązków sędziego pokoju. Zmarł 20 maja 1838 r. w swoim majątku w Małaszewiczach Małych.
Na mizarze w Zastawku spoczywa również żona Jakuba Buczackiego, Abraham Korycki oraz Joanna Korycka. Była ona prawdopodobnie żoną Aleksandra Koryckiego, w 1768 r. pułkownika wojsk litewskich.
Pięć nagrobków pochodzi z przełomu XIX i XX w. i są to oszlifowane i pięknie zdobione pomniki. Napisy są po rosyjsku (imię, nazwisko, data śmierci, stopień wojskowy). Ponadto, posiadają bardzo bogatą ornamentykę arabską. Do grupy tej należąÂ pomniki Haliny Józefowicz z1898 r., Macieja Iljasewicza – z 1900 r.oraz nagrobek-cokół Samuela Józefowicza z 1901 r.), pułkownika 12 Wielkołuckiego Pułku.
Ostatnie nagrobki pochodzą sprzed I wojny światowej. Są to zabytkowe pomniki między innymi Marii Buczackiej z 1906 r. oraz Heleny Iljasewicz–z 1908 r.
Tatarzy, osiedlając się na Podlasiu, „wnieśli” tutaj swoją wiarę, kulturę i obrzędy. Dlatego tego typu zabytki, jak mizary (lub meczety w Kruszynianach i Bohonikach), pozwalają nam głębiej poznać i przybliżyć się do świata islamu, którego cząstkę stanowią. Tematyka Tatarów polskich od kilku lat powraca ponownie na forum publiczne. Mimo pojawienia się wielu publikacji na ten temat, dzieje Tatarów na ziemiach Polskich ciągle budzą zainteresowanie i wymagają dalszych badań. Pozostaje w dalszym ciągu wiele kwestii spornych do wyjaśnienia i sprecyzowania. Podlasie jest terenem, na którym spotykają się trzy kultury, trzy obrządki religijne: katolicyzm, prawosławie i islam. Czas i historia tego nie zmieniły. A jednak islam, choć na terenach polskich istnieje od stuleci, wciąż wydaje się być obcym i egzotycznym.
Skorzystaj z usług publicznych
