Historia sprawiła, że przez wieki na terenach nadbużańskich mieszkali ludzie różnych narodowości i wiary. Rzymsko-katolickie kościoły sąsiadują tu z prawosławnymi cerkwiami, grecko-katolickie cmentarze z tatarskim mizarem czy żydowskim kirkutem. Åšwiadectwem niełatwej historii tych ziemi są ślady toczonych nad Bugiem od końca XVIII w. bitwach - pomniki i cmentarze. Atrakcja turystyczną gminy są również zabytki świeckiej architektury świeckiej - pałace i dworki.
W rejestrze zabytków figurują 22 obiekty budownictwa i architektury, w ewidencji zabytków 40-obiektów, a w spisie obiektów 92-obiekty z terenu gminy Terespol. Niektóre z nich postaramy się państwu zaprezentować.

ZABYTKI ARCHITEKTURY SAKRALNEJ


KRZYCZEW
Rozmiar: 10656 bajtów dawna cerkiew unicka, wzniesiona z drewna w 1683 r., od 1875 r. - prawosławna, w 1919 r. rekoncyliowana na kościół rzymsko-katolicki pw. św. Jerzego - filia parafii w Neplach. Przy cerkiewce znajduje się nagrobek Marianny z Kobylańskich I voto Dramińskiej, II voto Bogusławskiej z 1832 r.

 
 
 
 
 


NEPLE
kościół parafialny pw. Podwyższenia Krzyża Åšw., murowany, wzniesiony w 1769 roku w stylu eklektycznym jako cerkiew unicka (pw. św. Ducha), ufundowany przez Franciszka Ursyna Niemcewicza i jego żonę Annę z Korotyńskich. W 1873 r. zamieniony przez rząd carski na cerkiew prawosławną, l czerwca 1919 r. rekoncyliowany przez proboszcza z Malowej Góry Leona Kalinowskiego na świątynię rzymsko-katolicką. W podziemiach kościoła spoczywają fundator, jego żona i syn. Ich epitafia głoszą: "Grób jest kolebkę nieśmiertelności dla poczciwego" (Franciszek Ursyn zmarł w 1795 r.) i "Dobry obywatel, krewny, przyjaciel, sąsiad" (Jan Ursyn Niemcewicz). "Popioły tylko i portrety po nich zostały w otoczonym ciemnymi drzewami kościele" - pisał Julian Ursyn Niemcewicz po swojej wizycie w Neplach w 1818 r.
Urzad Gminy Terespol udzielił dotacji na wykonanie prac pełnej konserwacji ołtarza głównego w kościele parafialnym w Neplach.



kaplica grobowa pw. św. Juliusza, neogotycka, wybudowana w 1829 r.wgprojektu Franciszka Jaszczołda na terenie parku dworskiego, poświęcona pamięci syna Mierzejewskich.










TERESPOL
kościół parafialny podominikański pw. Åšwiętej Trójcy, murowany, wzniesiony w 1863 r. wg projektu budowniczego pow. siedleckiego P. Jabłońskiego z bramą murowaną z końca XIX wieku i współczesną dobudową,
cerkiew prawosławna pw. św. Jana Teologa, klasycystyczna, murowana, z 1745 r., z takąż dzwonnicą, fundacji Antoniego Pocieja,
kaplica cmentarna prawosławna, drewniana z przełomu XIX/XX w.
 
 

KOBYLANY
cerkiew prawosławna pw. Matki Boskiej Pokrowskiej Orędowniczki, murowana, zbudowana w 1890 r. Ikonostat i ikony pochodzą ze starych okolicznych cerkwi i z Białorusi.







ZABYTKI ARCHITEKTURY ÅšWIECKIEJ


ZESPóŁ FORTóW TWIERDZY BRZESKIEJ
Kobylany, Lebiedziew, łobaczew Duży, Terespol, Murawiec-Żuki, Kolonia Dobratycze - unikalny zabytek budownictwa fortecznego w skali Europy.
Po klęsce Powstania Listopadowego władze carskie postanowiły zabezpieczyć zachodnie rubieże Rosji siecią twierdz zlokalizowanych na terenie Królestwa Polskiego. Formalnie uzasadniano to sukcesami Napoleona w wojnie 1812 r., ale jednocześnie zakładano, że wojskowe garnizony na etnicznych ziemiach polskich pozwolą trzymać w szachu niepokornych Polaków. Przystąpiono więc do budowy Cytadeli w Warszawie, twierdzy w Dęblinie i Modlinie oraz przebudowy twierdzy w Zamościu. Jednocześnie zadecydowano o budowie wielkiej twierdzy wojskowej w Brześciu nad Bugiem - mieście nazywanym przez Rosjan ich bramą na zachód Europy. Plan inwestycji przewidywał budowę cytadeli w widłach Muchawca i Bugu, na wschodnim brzegu Bugu oraz tzw. przedmościa terespolskiego, tj. sieci fortów osłaniających cytadelę od zachodu. Realizacja tego planu spowodowała zniszczenie dwu miast: Brześcia i Terespola. Kompletnie zburzono stary, zabytkowy Brześć, a nowe miasto wybudowano w innym miejscu. Już w 1834 r. zarządzenia wojskowe zabraniały budowy nowych i remontu starych domów w Terespolu. Postanowiono bowiem i to miasto przenieść w inne miejsce.
W latach 1836-46 powstała cytadela brzeska zbudowana wg projektu gen. Oppermana. Tworzyły je zamknięte w kole obronne koszary o długości 1800 m. Na dwóch kondygnacjach było 500 kazamat, które mogły pomieścić 12 tyś. żołnierzy.
W dwumetrowej grubości ścianach koszar pozostawiono liczne otwory strzelnicze skierowane wyłącznie na zachód, w kierunku Terespola, do prowadzenia ognia artyleryjskiego i z broni strzeleckiej. Oczyszczając i zabezpieczając przedpole twierdzy przesunięto Terespol kilka kilometrów na zachód od Bugu, lokując miasto z dwóch stron traktu warszawsko-brzeskiego na polach folwarku łobaczew i gruntach wsi Błotków. Jedyną budowlą ocaloną z dawnej zabudowy miasta jest dziś cerkiew prawosławna, stojąca kiedyś na zachodnim, a obecnie na wschodnim końcu Terespola.
Jednocześnie z wyburzaniem starego Terespola i budową nowego miasta przystąpiono do prac na przedmościu terespolskim twierdzy brzeskiej. Opasano ją pierścieniem umocnień w odległości 3-5 km od cytadeli. Na zachodnim brzegu Bugu wybudowano cztery potężne bastiony - wały ziemne o wysokości do 10 m, z kamiennymi śródszańcami wewnątrz. Przedmoście łączył z cytadelą największy w ówczesnej Rosji most linowy na Bugu i droga przez Bramę Terespolską w jej murach.
Po Powstaniu Styczniowym władze carskie postanowiły rozbudować twierdzę brzeską poprzez pierścień 10 fortów artyleryjskich w promieniu 2,5-5 km na zachód od cytadeli. Na zachodnim brzegu Bugu wzniesiono wówczas dwa forty z cegły wzmocnionej betonem - w Terespolu i łobaczewie - oraz drogi na nasypach prowadzące do nich. W 1870 r., wraz z zakończeniem budowy kolei żelaznej z Terespola do Brześcia, wybudowano w Terespolu fort, którego artyleria miała zabezpieczyć teren za nasypem kolejowym oraz prochownię (przy obecnym przejściu granicznym na Bugu). Przed 1875 r. został wybudowany nowy fort w łobaczewie, rozpoczęto jednocześnie wznoszenie fortów w Lebiedziewie, Koroszczynie i Małaszewiczach Małych (obecnie grunty wsi Kobylany) w ramach kolejnej rozbudowy twierdzy o nowy pierścień 7 fortów artyleryjskich w promieniu 6-8 km od cytadeli. Każdy z nich miał 4 działa pośrednie oraz koszary, magazyny i prochownię. Nowy pierścień stanowił główną pozycję obronną twierdzy. W latach 1914-15 Rosjanie wybudowali jeszcze jeden pierścień fortyfikacji zewnętrznych, tworzący wysuniętą pozycję polową, głównie na przedmościu terespolskim, w promieniu 10 km od cytadeli.
Twierdza w Brześciu budowana i rozbudowywana przez Rosjan przez cały XIX wiek nie uchroniła ich od spodziewanego ataku z zachodu i od klęski. Podczas letniej ofensywy państw centralnych w 1915 r. wojska niemieckie po 2-dniowych walkach zajęły 26 sierpnia Brześć. W okresie międzywojennym twierdza brzeska służyła Wojsku Polskiemu. Zapisało ono bohaterską kartę jej obrony przed Niemcami we wrześniu 1939 r. Zajętą przez Wehrmacht twierdzę Niemcy oddali Armii Czerwonej, po czym w czerwcu 1941 r. musieli ją ponownie zdobywać. Obrona twierdzy przez garnizon Armii Czerwonej przeszła do legendy „wojny ojczyźnianej" ZSRR, a brzeska cytadela otrzymała miano "twierdzy - bohatera ZSRR". Dziś brzeska twierdza jest mauzoleum, nadal ściągającym pielgrzymki z całego byłego ZSRR.
Na dawnym przedmościu terespolskim, pozostały na terenie gminy Terespol obiekty forteczne znajdujące się w różnym stanie technicznym. Są wśród nich obiekty ziemno-murowane wchodzące w skład zespołu fortów we wsi łobaczew Mały, wybudowane w latach 1871-1885. Potężne betonowe ściany, kopuły i umocnienia ziemne otacza głęboka fosa, częściowo wypełniona wodą. Z łobaczewa prowadzi dawna droga forteczna do Koroszczyna, gdzie znajduje się najlepiej zachowany w gminie fort, zbudowany w latach 1911-14. Efektownie prezentują się potężne mury, szeroka fosa, charakterystyczna "szyja" oraz podziemne korytarze z licznymi wejściami.
Na południe od Koroszczyna położone są dwa forty w Kobylanach. Jeden po północnej stronie szosy Warszawa-Terespol został przed II wojną zaadoptowany przez Wojsko Polskie na magazyn benzyny dla pobliskiego lotniska w Małaszewiczach. We wrześniu 1939 r. doszło tu do tragedii - w dniach klęski miejscowa ludność postanowiła skorzystać z niepilnowanych już zasobów paliwa. Ktoś zaprószył ogień, doszło do ogromnej eksplozji, w wyniku której zginęło wielu ludzi, a potężne fortyfikacje fortu zostały częściowo zdewastowane (widać to nadal bardzo wyraźnie). Przy drodze z Małaszewicz Małych do Kobylan można oglądać resztki kolejnego fortu. Po południowej stronie szosy, nieopodal Czapelki, wznosi się prochownia (dziś mieszcząca bar o tej nazwie). Forty w Kobylanach zostały zbudowane przed 1914 r.
Pozostałości fortów można też oglądać we wsiach Lebiedziew i Żuki.
W skład zespołu fortecznego na terenie obecnej gminy Terespol wchodziło w sumie 31 obiektów (forty, dzieła międzyfortowe, baterie, wały międzyfortowe, drogi rokadowe):
  1. fort Terespol (1870 - 1885) - Lebiedziew,
  2. dzieło niewiadomego przeznaczenia, nie zachowane (przypuszczalnie wzniesione na początku XX w.),
  3. fort Łobaczew (1870 - 1885) - Mały Łobaczew,
  4. dzieło międzyfortowe Łobaczew Mały (1914- 1915),
  5. dzieło międzyfortowe "Bug" (1914-1915),
  6. dzieło międzyfortowe Lechuty Duże (1914 - 1915),
  7. prochownia Terespol, początek XX w.,
  8. fort Koroszczyn (początek XX w.) - Kobylany,
  9. dzieło międzyfortowe Koroszczyn (1914- 1915),
  10. dzieło międzyfortowe Morderowicze (1914- 1915),
  11. dzieło międzyfortowe Kobylany I (1914 - 1915) Małaszewicze Małe,
  12. dzieło międzyfortowe Kobylany II (1914 - 1915),
  13. dzieło międzyfortowe Dobryń Duży (1914-1915),
  14. fort Kobylany (początek XX w.),
  15. dzieło międzyfortowe Małaszewicze Duże (1914-1915),
  16. dzieło międzyfortowe Kobylany, nie istniejące (1914 - 1915),
  17. dzieło międzyfortowe Borek (1914 - 1915) - Lebiedziew,
  18. magazyn wojskowy Małaszewicze (1914 r.),
  19. fort Lebiedziew (początek XX w.) Dobratycze Kolonia,
  20. wał międzyfortowy (1914 - 1915),
  21. wał międzyfortowy (1914- 1915),
  22. wał międzyfortowy (1914-1915),
  23. wał międzyfortowy (1914-1915),
  24. fort Żuki (1914 - 1915) - Murawiec - Żuki,
  25. zespół baterii (1914 r.),
  26. wał międzyfortowy (1914 - 1915),
  27. bateria Piszczałocha (1914- 1915) nie zachowana,
  28. bateria Koi. Lebiedziew (1914 - 1915),
  29. bateria (Struga) (1914 - 1915) - Kolonia Dobratycze,
  30. bateria Żuki (1914-1915) nie zachowana,
  31. bateria Kolonia Dobratycze (1914-1915).

ZESPOŁY DWORSKIE


KOROSZCZYN

W skład zespołu wchodzą: dwór murowany z połowy XIX w., (przebudowany po 1945 r.) oraz rządcówka, budynek mieszkalny; cielętnik i lodownia - obiekty murowane z II połowy XIX w. oraz park krajobrazowy z XIX w. (niewielki, otaczający dwór i rządcówkę).     W 1822 r. gen. Ludwik Pac sprowadził do Polski włoskiego architekta Henryka Marconiego zlecając mu budowę (wspaniałego jak się po zakończeniu inwestycji okazało) pałacu rodowego w Dowspudzie koło Suwałk. Włoch pozostał w Polsce na stałe budując liczne świątynie i pałace, w tym pałac dla Franciszka Jerzego Kuczyńskiego - właściciela dóbr w Koroszczynie od 1836 r. W 1860 r. tak oto opisano budowę w "Dzienniku Politechnicznym":
"/.../należy do domów obywatelskich większego rozmiaru, tj. środkujących między dworem zwyczajnym a pałacem. Styl włoski odrodzenia, uwydatniony najbardziej w głównym froncie, utrzymany jest wszystkich stron." I dalej: "Co do rozkładu, ten obok dogodności pod względem rozmiaru, oświetlenia, ogrzania i komunikacji pokoi, posiada przymiot nader ważny dla projektów przeznaczonych na wieś, to jest prostotę, która o wiele ułatwia wykonanie. Pokoje przeznaczone do ciągłego użytku familii pomieszczone są wszystkie na jednym poziomie, to jest na parterze, z tych część gospodarska jest zupełnie niezależna od pokoi przeznaczonych do przyjmowania gości, służba ma łatwą komunikację z pokojami, z dziedzińcem oraz z kuchnią i pralnią, pomieszczonymi w suterenach; piętro zaś może być dowolnie użyte stosownie do potrzeby. Co się tyczy konstrukcji, ta jest zupełnie prosta, tak co do roboty malarskiej, jak i ciesielskiej, a zaprojektowane w głównej części budowli, na parterze, wszystkie ściany murowane, bez żadnych ścian pruskich i forsztowań, zapewniają trwałość, którą powinny posiadać domy stawiane nie na spekulację, lecz dla użytku własnego i następnych pokoleń."
W czasie okupacji pałac wykorzystywali żołnierze niemieccy, a po nacjonalizacji w 1944 r. stał się początkowo własnością Państwowych Nieruchomości Ziemskich, by w 1949 r. zostać siedzibą utworzonego w Koroszczynie PGR. Zabytek miał szczęście -otrzymał dobrego jak na państwowe firmy gospodarza. Dzięki temu konserwator zabytków mógł w 1975 r. napisać: "Zabytkowy dwór w Koroszczynie zachował w pełni pierwotne ukształtowanie elewacji, część autentycznych detali oraz najistotniejszy element - dawne, prawie nieskażone, rozplanowanie wnętrza". Po likwidacji PGR w 1992 r. dwór stał się obiektem Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa, od której w 1997 r. odkupiła go córka ostatniego właściciela Koroszczyna - Teresa Bogna Kuczyńska.
MAŁASZEWICZE MAŁE


zespół dworski składający się z dworu drewnianego z lat 1937-38 i pozostałości parku krajobrazowego z XIX w. (obecnie teren kampingu „Pod dębami").
KRZYCZEW

zespół składa się z dworu z początku XIX w., murowanego z gankiem i ozdobnym szczytem; oficyny, czyli lamusa, zbudowanej na planie litery L, z krytym dachówką 4-spadowym dachem z początku XIX w.; czworaków z końca XIX w. i pozostałości parku krajobrazowego.
Dwór w Krzyczewie stoi w pobliżu wysokiej na 10 m krawędzi skarpy wznoszącej się nad starorzeczem Bugu. Po II wojnie w dworze mieściła się strażnica WOP i szkoła, a później przez długie łata obiekt był w zasadzie nieużywany. W 1990 r. stał się własnością przedsiębiorcy z Warszawy Witolda Rzeczyckiego. Ostatni właściciel Krzyczewa z rodu Kuczyńskich - Stanisław, długoletni profesor Politechniki łódzkiej, zmarł w 1990 r. Jego syn Michał mieszka w Kanadzie.
Dwór otoczony jest niewielkim, ale ładnym parkiem z fragmentem dawnej alei lipowej ze starymi, potężnymi drzewami. Całość stanowi przykład klasycystycznego zespołu mieszkalno-gospodarczego z I połowy XIX w.




NEPLE

W XVIII-XIX wieku właściciele Nepli - ród Niemcewiczów zamieszkiwał w "domu na wzgórku", o którym tak pisał Julian Ursyn Niemcewicz w swoich pamiętnikach:
"Neple, mieszkanie Ignacego Niemcewicza, w najpiękniejszym są położeniu. Dom na wzgórku; w przepaści pod nim płynie rzeka wężykiem; za nią odkrywa oko w niezmiernej przestrzeni rozwinięte pasmami poła, smugi, włości i gaje; wieże miasta Brześcia, stołecznego województwa nago uwieńczają horyzont".
Na początku XIX w. nowy właściciel Nepli, Kalikst Mierzejewski, człowiek wielce majętny, właściciel ogromnych posiadłości na Polesiu, były marszałek szlachty grodzieńskiej, wybudował na miejscu domu Niemcewiczów klasycystyczny pałac wg projektu modnego wówczas architekta - sąsiada z Kobylan, Franciszka Jaszczołda. Obok pałacu stanął tzw. Biwak - specjalny pawilon mieszkalny dla cara Aleksandra I, który w latach 1818-25 przybywał do Nepli, a konkretnie do żony Kaliksta - pięknej Julii z Orzeszków. Owocem romansu cara z żoną właściciela Nepli miał być syn Mierzejewskich Juliusz August, urodzony w 1817 r., którego car Aleksander I został ojcem chrzestnym. W 1828 r. Juliusz August zmarł wskutek nieszczęśliwego wypadku podczas konnej przejażdżki (w efekcie złamania nogi wywiązała się gangrena). Rodzice ufundowali synowi specjalną kaplicę, w której później pochowano też ojca Kaliksta Mierzejewskiego.
Przedtem jednak Mierzejewski, zamiłowany przyrodnik i hodowca kwiatów, powiększył i przebudował stary park pałacowy i urządził w Neplach rezydencję głośną w całym Królestwie Polskim i poza jego granicami:
"Założył on w Neplach głośną w całym kraju cieplarnię złożone z 4000 krzewów, przeważnie olbrzymich kamelii, których hodowli oddawał się z zamiłowaniem. Część zbioru zakupił on na sprzedaży po zmarłym królu saskim i takową z Drezna do Nepel sprowadził. Założył on również specjalne ananasarnię, zwierzyniec, w którym znajdowały się żubry z Puszczy Białowieskiej i daniele oraz prowadzona była hodowla bażantów. Pałac murowany otoczony był w półkole amfiteatrem, w którym mieściły się kwiaty" - tak opisano Neple Mierzejewskiego w "Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich". Ogrzewana szklarnia, zwana "konserwatorium", była obiektem unikalnym w ówczesnej Europie.
Sława nepelskiej rezydencji nie trwała jednak długo. Wielki pożar w 1854 r. strawił pałac, cieplarnię i część parku. Franciszek Jaszczołd odbudował wprawdzie pałac za życia Kaliksta Mierzejewskiego, ale egzotyczne kwiaty, krzewy i drzewa oraz zwierzyniec uległy ostatecznej zagładzie.     Kolejni właściciele dworu - od 1861 r. gen. Korniłowicz, później Rudnicki - nie uczynili nic, by przywrócić Neplom dawną świetność. "Pałac przerobiono, amfiteatr zniesiono, pawilon przebudowano, najpyszniejsze drzewa wycięto. Neple straciły obecnie swój poprzedni charakter. Ze sławnej oranżerii pozostały tylko szczątki, zaledwie 1000 drzew kameliowych, przechowywanych w złym stanie" - zapisano w "Słowniku". Dopiero Lubomir Dymsza dokonał w latach 1904-06 przebudowy pałacu. Roman Aftanazy, autor działa "Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej" tak opisuje dokonania Dymszy:
"Według wszelkiego prawdopodobieństwa odbudowany i poszerzony pałac krył w sobie bryle pałacu pierwotnego, czytelną nawet po dalszych przeróbkach z początków XX w. (...) W elewacji frontowy zaakcentowany był na osi pozornym ryzalitem, zamkniętym trójkątnym szczytem oraz półkolistym portykiem, złożonym z sześciu kolumn jońskich, dąwigających balkon. Kolumny te poleczone były ostatnio cienkim murkiem przebitym czterema półkoliście zamkniętymi otworami okiennymi i drzwiami wejściowymi. (...) Wystrój wnętrz pałacu prezentował się stosunkowo skromnie. bociany byty przeważnie tapetowane, posadzki parkietowe układane w jodełkę, a piece kaflowe. Kominek, także wyłożony kaflami, znajdował się tylko w hallu. Na obu kondygnacjach hali dekorowały liczne trofea myśliwskie w postaci wypchanego niedźwiedzia, głów i rogów łosi oraz innych zwierząt, jak też egzotycznego aligatora, zastrzelonego przez prof. Lubomira Dymszę w końcu ubiegłego stulecia, gdy przebywał on w Ameryce na jakimś kongresie naukowym. Było też w pałacu trochę niezłych zabytkowych mebli, przy czym niektóre z nich pochodziły z Inflant lub z Litwy i trochę obrazów. "

Dziś po dawnym dworze Mierzejewskich i Dymszów pozostały jedynie gruzy z resztkami piwnic. Spalony obiekt rozbierano systematycznie w latach 1937-39 i po wojnie - do lat sześćdziesiątych.
Najstarszym zachowanym zabytkiem dawnego zespołu dworskiego w Neplach jest lamus - tzw. Skarbczyk, wzniesiony ok. 1786 r. jeszcze przez Franciszka Ursyna Niemcewicza, przebudowany w 1913 r. w stylu neogotyckim przez Lubomira Dymszę. Ale najciekawszymi dla turysty, zachowanymi obiektami są:
Biwak - pawilon mieszkalny z potężną fasadą i niewielkim balkonem, wzniesiony ok. 1820 r. na skraju parku, nad doliną Krzny, specjalnie dla cara Aleksandra I. Do 1915 r. nad drzwiami wejściowymi wisiały 2 marmurowe tablice z napisami w języku francuskim: "Biwak Jego Cesarskiej Mości Aleksandra I": "Szczęśliwy biwaku, pod twym sklepionym dachem spoczywał cesarz Aleksander l, któremu Europa zawdzięcza pokój, a Polska swe istnienie".
Kaplica z 1829 r., w której pochowano ukochanego syna Mierzejewskich -Juliusza Augusta, a w 1854 r. i jego ojca - Kaliksta. Prochy obu są tu przechowywane do dziś. Na ścianie neogotyckiej kaplicy umieszczono tablicę z napisem: "Kto był Ojcem i Matką, a stracił ostatniego syna, pojmie ich ból". Pamięci syna poświęcony jest też wielki głaz, sprowadzony przez rodziców aż z Wołynia, zwieńczony metalowym krzyżem, z napisem: "Kalikst i Julia Mierzejewscy Juliuszowi Augustowi, urodzonemu 6 listopada 1817 r., zmarłemu 12 listopada 1828 r., żył lat 11 dni 5 godzin 9". Ustawiono go na miejscu tragicznego wypadku Juliusza Augusta (obecnie na podwórzu gospodarstwa Jana Sobolewskiego).

Z podworskich obiektów zachował się jeszcze budynek mieszkalny tzw. Biały Dworek z wysokim partykiem kolumnowym, wzniesiony na początku XX w., oraz klasycystyczny pawilon z I połowy XIX w., w którym ongiś mieściła się biblioteka. Naprzeciwko Biwaku, po drugiej stronie drogi, znajduje się budynek dawnej dworskiej kuchni z lat 70-tych XIX w. (po 1915 r. mieszkała w nim Zofia Dymszowa).
Park w Neplach ma powierzchnię 18 ha i zajmuje nachylone zbocze doliny Krzny. Rośnie tu ok. 1100 grabów, klonów, jesionów i kasztanów w wieku do 120 lat. Do 1958 r. największą atrakcją parku był jeden z największych w Europie jałowców o obwodzie 2,7 m i wysokości 13 m, ale został powalony przez burzę (jego pień znajduje się w arboretum w Kórniku).
"KAMIENNA BABA"

Obiekt kultowy na Kamiennej Górze, piaszczystym wzgórzu o wysokości 159,3 m npm na północny wschód od Nepli, przy drodze do Janowa Podlaskiego. Ustawiony w zamierzchłych czasach przez dawnych mieszkańców ziem nadbużańskich, spogląda w dół, na szeroką doliną Krzny - wpadającej nieopodal do Bugu - tworzącej tzw. Szwajcarię Nepelską. Grubo wyciosany z kamienia ma kształt krzyża z prymitywnym rysunkiem twarzy. Przedstawia, wg legendy, pannę młodą -zaklętą w kamień. Obok - wieża widokowa ustawiona przez dyrekcję Parku Krajobrazowego "Podlaski Przełom Bugu".








ZABYTKI TECHNIKI

KRZYCZEW
drewniany wiatrak, tzw. koźlak, z 1921 r.













CMENTARZE

Kobylany - cmentarz prawosławny, przy cerkwi św. Michała, z kamiennymi i grobkami z I połowy XIX w.,
- cmentarz założony na początku XIX w. jako grecko - katolicki, obecnie prawosławny. Znajduje się tu grób Franciszka Jaszczołda - właściciela majątku Kobylany i znanego architekta, obok wykonany przez Jaszczołda okazały, ozdobiony rzeźbami nagrobek rodziny Rudnickich,
- cmentarz wojenny obok kampingu, założony w sierpniu 1915 r., kryje w sobie prochy żołnierzy z I wojny światowej rosyjskich i być może niemieckich.
Koroszczyn - dawny cmentarz rodu Kuczyńskich (prawosławny) na terenie tzw. cerkwiska, z żeliwnym nagrobkiem z połowy XIX w. i niedokończonym pomnikiem Niepodległości Polski.
Krzyczew - cmentarz rzymsko-katolicki, założony w połowie XIX w. jako unicki. Znajduje się na nim kilka nagrobków z końca XIX w.
Kuzawka - na niewielkim wzgórku nad Bugiem urządzono w 1920 r. mały cmentarzyk żołnierzy polskich poległych z rąk bolszewików. Spoczywają tu żołnierze 66 Kaszubskiego Pułku Piechoty, broniący w dniach 2-6 sierpnia 1920 r. linii Bugu w rejonie Neple-Kuzawka.
Lebiedziew - cmentarz prawosławny założony ok. 1870 r., administrowany przez parafię prawosławną św. Jana Teologa w Terespolu. Na cmentarzu mogiły nieznanych żołnierzy polskich z 1939 r.
Michalków - cmentarz, założony w końcu XIX w. jako prawosławny, od 1920 r. także katolicki, znajdują się na nim mogiły żołnierzy rosyjskich z 1915 r. i groby żołnierzy polskich z 1920 r.
Neple - cmentarz rzymsko-katolicki, znajduje się na nim krzyż poświęcony żołnierzom polskim poległym w wojnie z bolszewikami w 1920 r.
Terespol - cmentarz prawosławny - zwraca tu uwagę drewniana kaplica z przełomu XIX/XX w.
- cmentarz katolicki z ciekawymi nagrobkami z XIX w.
- cmentarz żydowski (leżący naprzeciwko katolickiego), bez nagrobków.


Zastawek - cmentarz tatarski (mizar), jeden z dwu na Podlasiu (drugi znajduje się w Studziance k. łomaz), nieczynny od I wojny światowej, w 1987 r. uporządkowany przez młodzież warszawską przy wsparciu PTTK i władz gminnych. Wokół cmentarza, zwanego "tatarskimi mogiłkami", ustawiono wówczas drewniane ogrodzenie.
Na piaszczystym wzgórzu, na południe od szosy Piszczac-Lebiedziew, pomiędzy dorodnymi drzewami, znajduje się ok. 50 kamiennych nagrobków. Na niektórych zachowała się bogata ornamentyka wschodnia - półksiężyc z gwiazdą lub gwiazdami, wersety Koranu. Nagrobki z końca XIX i początku XX wieku mają inskrypcje w języku rosyjskim - zgodnie z zarządzeniami władz carskich Tatarom nie wolno było wówczas używać języka polskiego, nawet na cmentarzu. Na nagrobkach z napisami w języku rosyjskim wyryto także wersety z Koranu.
Najstarszy zachowany nagrobek datowany jest na 1704 r. (oznacza to, że jest on jednocześnie najstarszym nagrobkiem tatarskim w Polsce) i kryje prochy - prawdopodobnie - płk Samuela Murzy Koryckiego, pierwszego Tatara w Lebiedziewie, który otrzymał tu ziemię od króla Jana III Sobieskiego w 1679 r. Z 1736 r. pochodzi nagrobek z arabskim napisem, obok są: XVIII-wieczny nagrobek Lisowskiego oraz okazały głaz nagrobny Ajszy z Koryckich Tupalskiej, zmarłej 16 maja 1796 r., z napisem: "tu leży ciało mey ukochanej żony moy cel naymilszy w tym grobie złożony". Z I połowy XIX w. pochodzą m.in. nagrobki Joanny z Baranowskich Koryckiej, żony pułkownika wojsk polskich, zmarłej w 1826 r., Felicji z Koryckich Buczackich - marszałkowej powiatu bialskiego, zmarłej w 1828 r. i jej męża - Jakuba Buczackiego, posła na Sejm Walny Królestwa Polskiego, marszałka szlachty i sędziego pokoju powiatu bialskiego, dziedzica Lebiedziewa, Małaszewicz Małych i Michalkowa, zmarłego w 1839 r. Inskrypcja na jednym z nagrobków bez daty głosi: "Ali Korycki. Porucznik ostatni z agów Koryckich".
Ostatnie pochówki na mizarze w Zastawku miały miejsce przed I wojną światową. W 1908 r. pogrzebano tu Elienę Amuratowną Iljasewicz, żonę pułkownika 12 wielkołuckiego pułku wojsk rosyjskich Matwieja Iwanowicza Iljasewicza (zmarłego w 1900 r. i także pochowanego w Lebiedziewie). Mizar w Zastawku jest jedną z największych atrakcji turystycznych na Podlasiu.

POMNIKI WOJENNE


Polatycze - na polach tej wsi starły się w 1794 r. oddziały polskie gen. Sierakowskiego i rosyjskie gen. Suworowa. Rosyjskie Ministerstwo Wojny oraz dowództwo 19 garnizonu Twierdzy Brzeskiej wystawiły na początku XX wieku obelisk kamienny na szczycie kurhanu - mogiły żołnierzy rosyjskich poległych w Polatyczach. Obelisk imituje stos regularnych, niepolerowanych granitowych bloków kamiennych, zwieńczonych białym marmurowym krzyżem. Od wschodu nisza, a w niej obraz MB z Dzieciątkiem na ręku. Nad niszą znajdowała się tablica ze złoconym napisem w języku rosyjskim: "Pamięci suworowskich wspaniałych bohaterów poległych w walkach z Polakami 8IX1794 r". Na południowej j] stronie obelisku umieszczono nazwiska poległych, a na północnej - inskrypcję nagrobną. Pomnik z kurhanem został ogrodzony przez 8 wrytych w ziemię fortecznych armat połączonych łańcuchem. Po I wojnie światowej tablice zniszczono, po II wojnie pomnik odnowiono i na froncie umieszczono nowy napis w języku polskim: "Żołnierzom armii polskiej i rosyjskiej poległym pod Terespolem we wrześniu 1794."
Koroszczyn - pomnik na zbiorowej mogile żołnierzy rosyjskich i polskich wzniesiono na terenie folwarku Kuczyn. Napis w języku rosyjskim głosił: "Bratnia mogiła rosyjskich i polskich żołnierzy poległych w bitwie Suworowa z Sierakowskim 8.09.1794 r". Uroczyście odsłonięto go w dniach 22-23 października 1903 roku, w obecności żołnierzy rosyjskiego garnizonu Brześcia, władz gubernialnych, mieszkańców Terespola oraz wsi Dobryń i Koroszczyn. Pomnik dziś nie istnieje. - pomnik w centrum wsi, na tzw. Górce, wzniesiony przed II wojną ku czci Józefa Piłsudskiego i jego Pierwszej Brygady Legionów (która tu była osobiście w 1915 r.), nadal niewykończony, w postaci betonowego graniastosłupa na postumencie.



Krzyczew - w lesie zwanym Kurhanki znajdują się dwie olbrzymie mogiły - kurhany z czasów wojen szwedzkich.
Kobylany - przy drodze łączącej trasę E-30 z tą wsią wzniesiono w okresie międzywojennym pomnik ku czci żołnierzy polskich poległych tu 5 lutego 1919 r. W jej wyniku Niemcy wycofali się z Podlasia i opuścili także Brześć nad Bugiem. Zniszczony w czasie II wojny światowej został odbudowany staraniem władz samorządowych.

Neple - pomnik wzniesiony w 1997 r. przez miejscowych parafian "Na pamiątkę pobytu Wojska Polskiego z marszałkiem Józefem Piłsudskim w roku 1920". Józef Piłsudski odwiedził Neple w sierpniu 1915 r., kiedy I Brygada Legionów Polskich nacierała w składzie wojsk austro-niemieckich na carską Rosję.
Kopiec usypano w 1936 roku. W czasie okupacji uchronił go od zniszczenia ks. proboszcz Zapadko ustawiając na nim krzyż. Kolejny krzyż postawił w 1957 roku ks. Zdzisław Oziembło. W latach 1997 - 98 kopiec odrestaurowano staraniem władz lokalnych i obecnego proboszcza Nepli ks. Henryka Wielgosza, a miejscowi parafianie ufundowali pamiątkową tablicę.